‘मेष’ ही राशी चक्रातील पहिली रास आहे. ‘मेंढा’ हे या राशीचे प्रतीक आहे. ही अग्नी तत्त्वाची व रजोगुणांनी परिपूर्ण भरलेली रास आहे. ही पुरुष रास आहे. तसेच अल्पप्रसव व चररास आहे. मेंढय़ाप्रमाणे लढऊपणाने व निकराने कोणत्याही प्रसंगात टक्कर घेण्याचा आपला स्वभाव आहे. आपण शूर व करारी आहात. स्वातंत्र्याचे भोक्ते आहात. त्यामुळे कोणाच्याही हाताखाली चाकरी करणे आपल्याला नापसंत असते. प्रत्येक क्षेत्रात बाणेदारपणे, तडफदारपणे व आत्मविश्वासाने काम करण्याचा आपला स्वभाव आहे.
मूर्तिमंत चैतन्य, उसळणारे तारुण्य व ओसंडून जाणारा उत्साह हे आपले वैशिष्टय़ आहे. युद्धभूमीवर, रणांगणावर, कुस्तीच्या आखाडय़ात धर्याने व तेजाने पराक्रम करून चमकणारी आपली रास आहे. आपल्याच धुंदीत व मस्तीत बेगुमानपणे व उन्मत्तपणे आक्राळविक्राळ लाटांनी फेसाळत दुथडी भरून पूर आलेल्या व वेगाने वाहणा-या नदीसारखा आपला स्वभाव आहे. संकटकाळी न घाबरणारी साक्षात मृत्यूच्या जबडय़ात प्रवेश करणारी आपली रास आहे. कसल्याही नाठाळ घोडय़ाला वठणीवर आणणारी आपली रास आहे. कसलेल्या स्वाराप्रमाणे आपली घोडय़ावरील मांड पक्की असते. झुंजारपणा हे आपले खास वैशिष्टय़ आहे. शौर्य, धाडस, धडाडी, साहस, धैर्य, निग्रह, निश्चय व आत्मविश्वास, प्रचंड इच्छाशक्ती, मनोनिग्रह, स्वातंत्र्यप्रेम या गोष्टी उपजतच आपल्याकडे असतात. सम्राट सिकंदराप्रमाणे सारे जग जिंकावे असे आपणास वाटत असते. नेपोलियनप्रमाणे ‘अशक्य’ हा शब्द आपल्याही शब्दकोषात नसतो.
आपल्या व्यक्तिमत्त्वात रग आहे. मनगटात जोर आहे. व्यक्तिमत्त्वात अपूर्व ताकद आहे. स्वभाव बाणेदार आहे. आपल्या स्वभावात हुकूमशाही आहे. आपले बोलणे, वागणे आक्रमक वृत्तीचे असते. हातात काहीही राखून न ठेवण्याचा आपला स्वभाव असतो. आपल्याला आपल्या मानी स्वभावामुळे अपमान सहन होत नाही. आपली मते व विचार इतरांवर लादण्याचा आपला स्वभाव आहे. कुटुंबातील, ऑफिसमधील, संस्थेतील सर्वानी आपल्याच तंत्राने वागावे असे आपणास वाटत असते. आपल्याकडे नेतृत्वाचे गुण असतात. आपण गतिमानतेने, वेगाने, त्वरेने काम करणारे असता, त्यामुळे अनेक संस्थांचे नेतृत्व आपणाकडे चालून येते.
आपला स्वभाव कडक असतो. तापट असतो. काहीवेळा फटकळही असतो. दुस-यावर वर्चस्व गाजविण्यात आपल्याला आनंद वाटतो. नमते घेणे, माघार घेणे आपल्या स्वभावात नसते. आपल्याला चटकन संताप येतो. आपण थोडेसे भांडखोर असता. मात्र आपल्याकडे चिकाटी आहे. जिद्द आहे. सतत गतिमान राहून परिस्थितीचा वेध घेऊन पुढे जाण्याची ईर्षा आहे. नराश्याने हातपाय गाळून स्वस्थ बसण्याचा आपला स्वभाव नाही. आपल्या वृत्तीत गर्वष्ठिपणा आहे. अहमपणा आहे. स्वभावात मानीपणा आहे. आपल्याकडे थोडे क्रौर्य आहे. निष्ठूरपणा आहे. कोपिष्टपणा आहे. त्याचप्रमाणे काहीवेळा उतावीळपणाने व अविचाराने कार्य करण्याची व निर्णय घेण्याची आपली वृत्ती आहे. आपल्या बोलण्या-चालण्यातून घमेंडी स्वभाव दिसून येतो. आपणाला प्रवासाची आवड असते. आपले ठिकाण वारंवार बदलण्याची आवड असते. परिस्थितीला हवे तसे वळण आपण देऊ शकता. परंतु, त्याचबरोबर आपला स्वभाव हा शिपाई गडय़ासारखा रांगडा व सरळधोपट असतो. प्रत्येक गोष्टीत धांदल, धावपळ करण्याची आपणाला सवय असते. आपली रास ही आरंभशूर आहे. नेतृत्व करणारी सामर्थ्यवान अशी आपली रास आहे.
मेष या राशीमध्ये आश्विनी, भरणी व कृत्तिका ही तीन नक्षत्र येतात. आश्विनी नक्षत्रातील चारही चरण, भरणी नक्षत्रातील चारही चरण व कृत्तिका नक्षत्रातील फक्त पहिल्या चरणाचा समावेश मेष राशीमध्ये होतो.
मेष रास व आश्विनी नक्षत्रात जन्मलेल्या जातकाची वैशिष्टय़े – विद्वान, चतुर, सौंदर्यप्रेमी, स्वच्छतेची आवड, स्वकार्यदक्ष, चलाख, सुखी, यशस्वी, मानसिकदृष्टय़ा स्थिर, व्यवहारकुशल, विनयशील, काहीवेळा जास्त उतावळेपणा, काही प्रमाणात विश्वासघातकी.
मेष रास व भरणी नक्षत्रात जन्मलेल्या जातकाची वैशिष्टय़े – वाचाळ, भाग्यवादी, धनाढय़, भोजनप्रिय, कृतघ्न, काही वेळा क्रूर व निष्ठूर, विचारात अस्थिरता, भोगप्रिय, सुगंधित वस्तूंचे शौकीन
मेष रास व कृत्तिका नक्षत्रात जन्मलेल्या जातकांची वैशिष्टय़े – तेजस्वी, विद्वान, चतुर, राजासमान आचरण, स्वाभिमानी, गुप्त विद्येमध्ये रस असणारे, स्त्री सान्निध्याच आकर्षण असणारे, प्रसिद्धी मिळविणारे, काही प्रमाणात चलाख व क्रोधी.
श्री शिवछत्रपतींच्या इतिहासात अनेक लेखकांना त्यांच्या स्वमताला अनुकूल असणारे मत शोधायचा ध्यास लागलेला असतो. विविध हेतू ठेऊन निर्माण झालेल्या सामाजिक आणि राजकीय संघटना स्वत:चे मत हे समाजमत म्हणून मान्यता पावले जावे म्हणून शिवछत्रपतींच्या इतिहासामध्ये अक्षम्य ढवळाढवळ करतात. जदुनाथ सरकारांना तर शिवछत्रपतींच्या इतिहासाची खोली ही राजकीय सत्ते बरोबर सांस्कृतिक सत्तेपर्यंत होती हे उमगले नाही. कॉ शरद पाटील, गोविंद पानसरेंना शिवछत्रपतींच्या इतिहासात निव्वळ साम्यवाद दिसला. राजवाड्यानी इतिहासमांडणीआडून वर्णव्यवस्थेच्या पाठराखणीची हौस भागवून घेतली.
मूळात शिवछत्रपतींच्या अधीन असलेल्या मध्ययुगाच्या बाबतीत एक बाब प्रामुख्याने लक्षात घ्यायला हवी कि तत्कालीन भक्तीमार्ग आणि संप्रदायाशी तत्कालीन समाज एकरुप झाला होता. वारकरी, भागवत संप्रदायाची अध्यात्मिक चळवळ ही त्यांच्या परमोच्च बिंदू वर होती. त्याच भक्तीमार्गांशी तादात्म पावलेल्या देवता श्रीराम व श्रीकृष्ण ह्यांचा पगडा लोकमानसावर असणे अगदीच साहजिकच होते. परमानंदाने जो शिवभारत ग्रंथ शिवछत्रपतींची थोरवी सादर करण्यात लिहिला त्याचं ऐतिहासिक दृष्ट्या महत्व थोर आहे ह्या शिवभारताचं नाव “अनुपुराणे सुर्यवंशम “असे येते. महाराजांचा वंशवेल हा प्रभू रामचंद्रां पर्यंत जातो हि धारणा तत्कालीन समाजात होती. परमानंदाने शिवभारताच्या दहाव्या अध्याया मध्ये श्लोक क्रमांक ३४ ते ४० च्या दरम्यान महाराजांनी अध्ययन केलेल्या ज्या शास्त्र ग्रंथांची यादी दिली आहे त्यात श्रुति,स्मृती ह्या बरोबरच रामायणाचा उल्लेख स्वतंत्र रित्या केला आहे. ह्याचा अर्थ स्पष्ट आहे की तत्कालिन हिंदू समाज व्यवस्थेत राजा म्हणून श्री रामचंद्राची क्षत्रिय दिनचर्या आदर्श होती.
अज्ञातदासाच्या पोवाड्यात जी लोककला मानली जाते त्यात जेधे आणि बांदलांच्या बाबतीत अंगद आणि हनुमंताची उपमा येऊन शिवछत्रपती साक्षात प्रभू रामचंद्रांच्या ठायी आहेत. वनवासासाठी निघताना भरताला गादीवर बसवा म्हणणारे जसे प्रभू रामचंद्र दिसतात तसेच ह्याच पोवाड्यात उमाजीस म्हणजे महाराजांच्या पुतण्यास गादीवर बसवा असा थेट उल्लेख आहे. रामायणातला भ्रातृभाव आपल्याला शिवछत्रपतींच्या इतिहासात स्पष्ट दिसतो. व्यंकोजीराजांसोबत झालेल्या संघर्षात महाराजांची बाजू न्याय असताना महाराज पराभूत झालेल्या व्यंकोजीराजांबाबत रघुनापंतांना लिहितात.’व्यंकोजीराजे आपले धाकटे बंधू आहेत. मूलबुद्धी केली, त्यास तोही आपला भाऊ, त्यास रक्षणे, त्याचे राज्य बुडवू नका” महाराजांनी रामायण आत्मसात केलं ते असं आणि रामायण सांगण्यावर नंतर अधिकार गाजवणारे रामाचं रघुनाथ नाव धारण करू राहत्या घरात पुतण्याला ठार मारणारे पेशवाईत निपजले हा सुद्धा इतिहासच.
स्वराज्याच्या पहिल्या राजधानीला असलेल्या “सुवेळा “व “संजिवनी” माची ही रामायणाशी अंतर्धान पावणारी नावे ही परंपरा इथेच न थांबता रायगडाच्या “कुशावर्ता” पर्यंत जाते हे विशेष. राजगडी पालथे निपजलेले ‘रामराजे” हे शिवछत्रपतींच्या श्रीराम आस्थेचा आविष्कार. समर्थांच्या रामदासी संप्रदायाला महाराजांनी कायम आस्था दाखवली मग ती चाफळ च्या मठाला दिलेली सनद असेल अथवा आपली लष्करी ठाणी आश्रमासाठी रामदासी मंडळींना बहाल करणे असेल. महाराष्ट्रात खासा औरंगजेब उतरला तेव्हा ह्या संप्रदायाला तंजावरकर भोसलेंनी राजाश्रय दिला. पुढे जाऊन तर भोसले कुलोत्पन्न नागपूरकरांनी आपले कुलदैवत प्रभू रामचंद्र म्हणून स्विकारले. महाराष्ट्रात आजही बाळाच्या बारश्याला राम, कृष्णाच्या बरोबरीने शिवछत्रपतींचा पाळणा गायला जातो. दंडकारण्यात श्री भवानी प्रभू रामचंद्रास वर देऊन रामवरदायनी झाली. त्याच वरदायनीला बत्तीस दाताच्या बोकडाचा बळी देणारे महत्तम मर्यादा पुरूषोत्तम श्री शिवछत्रपती मराठ्यांच्या काळजावर कोरलेत ते त्यांच्या “रामराज्य स्वराज्या” मुळे..
रांगोळ्या म्हणजेच हिंदू मंत्रोच्चारांचे Print Outs! ( दुर्मीळ वेगळी माहिती जाणून घ्या )
रांगोळी आणि रांगोळ्या काढणे याबद्दल सर्व माहिती भारतीय हिंदूंना वेदकालापासूनच आहे. वेद, रामायण,महाभारत,अनेक काव्ये, साहित्य, धार्मिक ग्रंथ — पोथ्या अशा अनेक ठिकाणी रांगोळ्यांचे उल्लेख आढळतात. भारतातील ६४ आद्य कलांमध्ये रांगोळी या कलेचा उल्लेख आहे. वेदकालापासून भारतीयांना माहिती असलेली रांगोळी, तिकडे पारशी लोकांनाही माहिती होती, असे दिसते. भारतात रांगोळी, रंगावली, चित्रमाळी, रंगमाळी अशा जुन्या उल्लेखांबरोबरच भौगोलिक प्रदेशानुसार वेगवेगळी नावे आढळतात. कोलम, चौकपूरना, अल्पना, मुग्गूळु अशी विविध नावे आहेत. तर मांडणा ही राजस्थानी रांगोळी जमिनीसारखीच भिंतीवरही काढली जाते.
प्रत्येक सणाला, मंगल कार्यांना, शुभविधीच्या निमित्ताने रांगोळी घातली जाते ( प्रचलित शब्द – ‘ काढली जाते”).खेड्यापाड्यात तर अगदी रोजसुद्धा रांगोळी काढली जाते. घरापुढे, देवघरापुढे, उंबरठा, अंगण, तुळशीवृंदावन, मंदिरे, मंडप, रस्ते अशा विविध ठिकाणी विविध कार्यानुरूप रांगोळ्या काढल्या जातात. गावाकडे अजूनही जमीन किंवा चूल सारवल्यावर अगदी छोटीसी तरी रांगोळी त्यावर काढली जाते. तांदुळाच्या पिठाची रांगोळी घातली जाते ती छोटे कीटक खातात. पण जेवणाच्या ताटाभोवती घातलेल्या रांगोळीमुळे, पानातील पदार्थ खायला येणारे कीटक अडविले जातात. या कीटकांच्या ओलसर नाजूक त्वचेला, दगडाच्या बारीक पावडरची रांगोळी आणि त्यात भरली जाणारी हळद व कुंकू सहन होत नाही. त्यामुळे ते ही रांगोळी ओलांडून पानात येत नाहीत. चैत्र महिन्यातील चैत्रांगणमध्ये काही खास रांगोळ्या काढल्या जातात. कांही विशिष्ट विधी किंवा पूजेला खास रांगोळीच काढली जाते. उदा. कोकणस्थ ब्राह्मणांमध्ये बोडण भरण्याची पद्धत आहे. फक्त त्याचवेळी काढायच्या २ / ३ प्रकारच्या रांगोळ्या आहेत. त्या अन्य कधीही काढल्या जात नाहीत. रांगोळीमध्ये किमान हळद आणि कुंकू हे दोन रंग तरी भरले जातातच. फक्त अशुभ प्रसंगी काढल्या जाणाऱ्या रांगोळीत मात्र रंग भरले जात नाहीत.
डोलामाईट किंवा संगमरवर या दगडांची बारीक पावडर करून रांगोळी बनविली जाते. बंगाल आणि दक्षिण भारतात तांदुळाचे पातळ ओले पीठच रांगोळी काढण्यासाठी वापरले जाते. ओणमसाठी फुलांची रांगोळी घातली जाते. शुभ चिन्हे ( गोपद्म, स्वस्तिक, कासव, चंद्र सूर्य, चांदण्या, सुदर्शन चक्र इ.), त्रिकोण – चौकोन – षट्कोन असे भौमितिक आकार, विशिष्ट ठिपके काढून त्यामध्ये परंपरागत रांगोळ्या काढल्या जातात. ही परंपरा हजारो वर्षांची असावी. पण आता त्यात काही बदल झालेले आहेत. या कलेचे अनेक उत्तमोत्तम प्रकार रूढ होत आहेत. धान्य वापरून, फुले – पाने- भाज्या यांचा वापर करून, विविध रंगी मीठ वापरून रांगोळ्या काढल्या जातात. तर रांगोळीने एखाद्या फोटोसारखे हुबेहूब चित्र काढणे म्हणजे कलेची सर्वोच्च पातळी आहे. पाण्यावर तरंगणारी, पाण्याच्या खाली, त्रिमिती रांगोळी असे अनेक सुंदर प्रकार आता पाहायला मिळतात. रांगोळ्यांचे साचे आले आहेत. रांगोळीचे स्टीकर्स म्हणजे रांगोळीची केवळ चित्रे. त्याला रांगोळीची सर नाही. संस्कारभारतीने तर अत्यंत आकर्षक आणि कुठेही काढायला सोयीस्कर अशा रांगोळ्यांची एक सुंदर परंपराच निर्माण केली आहे. अलीकडे मात्र भर रस्त्यावर रांगोळ्या काढल्या जातात. त्यावरून पालख्या, गणपती विसर्जन मिरवणूक, रथ नेले जातात. हे चुकीचे आहे. रांगोळ्यांना पाय लागू नये, त्या विस्कटू नयेत. ( याचे सविस्तर कारण खाली देत आहे ). रांगोळ्या रस्त्याच्या दोन्ही कडांना, पाय लागणार नाहीत अशा तऱ्हेने काढाव्यात. आपल्याकडे रांगोळी उचलण्यासाठी किंवा पुसण्यासाठी केरसुणी वापरत नाहीत.
पृथ्वी, पाणी, तेज, वायू आणि अवकाश ( आकाश ) या पंचमहाभुतांपासून माणसाला देह मिळाला, त्याचे जीवन सुरु राहिले. या पाचही गोष्टी स्थिर नाहीत. पण माणसासाठी तुलनेने पृथ्वी ही स्थिर आहे. तिची सूक्ष्म कंपने सतत सुरु असतात. हिंदू धर्मामध्ये हजारो वर्षांपासून मंत्रांमधील शब्द, ते उच्चारतांना होणारी कंपने, त्याचा माणसाच्या शरीरावर आणि बाजूच्या वातावरणावर होणारा परिणाम याचे पक्के ज्ञान असलेले निष्णात जाणकार होते. या कंपनांमधून निर्माण होणाऱ्या आकृती आणि आकृतींमधून मिळू शकणारे परिणाम याचे ज्ञान त्यांना निश्चित होते असे दिसते.
आपल्या अनेक परंपरागत रांगोळ्या हे केवळ आकारच नाहीयेत. त्यात खूप वेगळा धार्मिक अर्थ भरला आहे. स्वर आणि सूर यामध्ये सखोल संशोधन करणाऱ्या डॉ. अशोक रानडे यांनी, सुमारे ४० वर्षांपूर्वी कांही प्रयोग केले होते. एका प्रचंड मोठ्या घंटेच्या खाली एक मोठा लोखंडी चौकोनी पत्रा ( प्लेट ) ठेऊन त्यावर त्यांनी रांगोळी फक्त पसरून ठेवली होती. घंटेच्या विविध प्रकारच्या आवाजानुसार खाली ठेवलेल्या पत्र्यावरील रांगोळीच्या कणांचे विविध आकार तयार होत होते. हे आकार अगदी आपल्या अनेक परंपरागत रांगोळ्यांसारखे होते.
आता असेच अत्यंत थक्क करणारे कित्येक प्रयोग, जगामध्ये विविध देशांमध्ये, गेली अनेक वर्षे केले जात आहेत. यामध्ये अनेक शास्त्रज्ञ आणि संगीतज्ञ भाग घेत आहेत. यासाठी विविध प्रकारचे स्पीकर्स आणि धातूच्या जाड पत्र्यांचा वापर केला जात आहे. पत्र्यावर पसरलेली रांगोळीसारखीच जाड पावडर, विविध आवाजांनुसार अगदी हुबेहूब आपल्या ठिपक्यांच्या रांगोळ्यांचे आकार धारण करते. सर्वात आश्चर्याची आणि हिंदू धर्मासाठी अभिमानाची गोष्ट अशी की यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या विविध आवाजांमध्ये आपल्या ओमकारासह अनेक मंत्रोच्चारांचा वापर केला जातो. स्टीव्हन हॅपर्न यांनी केलेल्या एका प्रयोगात, ओSSSम असा उच्चार झाल्यावर एकाच्या आत एक उमटणारी वर्तुळे म्हणजे, “पूर्णमद: पूर्णमिदं पूर्णात् ” याचे प्रत्यंतरच वाटते. ( सोबतच्या व्हिडीओ क्लिप्स जरूर पाहाव्यात ). अनेक आवाजांमधील विविध मंत्रोच्चार आणि त्यानुसार वेगाने साकारणारे रांगोळीचे आकार, आपल्याला थक्क करून सोडतात. कांही आवाज ऐकून तर आपण गावाच्या एखाद्या मोठ्या देवळाच्या गाभाऱ्यातच कांही मंत्रजप ऐकतोय असे वाटते. इव्हॅन ग्रॅन्टच्या एका प्रयोगात, एका विशिष्ट फ्रिक्वेन्सीला आपल्या समोर चक्क कमळ साकारत जाते. हिंदू धर्मामध्ये कमळाला किती महत्व आहे ते आपण जाणतोच. तर कांही प्रयोगांमध्ये आपण शंख आणि घंटा यांचा आवाज ऐकू शकतो, त्याच्या उमटणाऱ्या आकृत्या पाहू शकतो. त्यांनी अनेक युरोपीय वैज्ञानिकांची नावे घेतली असली तरीही या गोष्टी आपल्याला त्याच्याही आधी, हजारो वर्षांपासून नक्कीच माहिती असाव्यात, असे दिसते. हे प्रकरण चक्क आपल्या DNA ( गुणसूत्रे ) पर्यंत जाऊन पोचते. सोबतचे चित्र क्रमांक ५ आणि ६ जरूर पाहा. निसर्गातील १.६१८ हे सूत्र, ज्याला गोल्डन रेशियो म्हटले जाते ते आपल्या मंत्रांमध्ये, DNA व मानवी देह यात आढळते. ओमकाराचे आधुनिक ध्वनी चित्र, आपले श्रीयंत्र आणि अनेक रांगोळ्या यांच्यामध्ये आश्चर्यकारक साम्य आहे.
वास्तविकपणे आता ध्वनीसाठी ग्राफिक्स, नोटेशन्स, मॉनिटर्स, कॉम्प्युटराइज्ड अनालिसिस अशा अत्याधुनिक गोष्टी उपलब्ध असूनही हे आरेखनाचे प्रयोग केले जात आहेत. याला सायमॅटिक्स ( CYMATICS ) असे म्हटले जाते. हे सर्व प्रयोग आणि त्यांचे परिणाम पाहिल्यावर अशी खात्री पटते की आपल्या पूर्वजांना या गोष्टींचे सखोल ज्ञान होते. ठिपक्यांच्या रांगोळ्या या कालानुरूप बदलत गेल्या असल्या तरी ते कांही मुक्त आकार नव्हेत. निरर्थक चित्रे नव्हेत. आपल्या विविध मंत्रोच्चारांचे ते परिणाम होते. आरेखन होते. प्रिंटाऊट्स होते. आपण जमिनीवर ( जमिनीत सूक्ष्म कंपने असतातच ) आणि पाण्यावरच रांगोळ्या काढतो. हे सर्व प्रयोगही कृत्रिम कंपने निर्माण करण्यसाठी जाड पत्र्यावर आणि पाणी किंवा द्रव पदार्थावारच केले जात आहेत. आपल्या धर्मामध्ये विविध धातूंच्या पत्र्यांवर,कांही मंत्र,आकृत्या,अक्षरे,चिन्हे,मंत्रबीजे कोरून तयार केली जाणारी यंत्रे म्हणजेही याचाच एक भाग असावा.
आपला योग, आयुर्वेद, भारतीय संगीत, कोरोनामुळे भारतीय सार्वजनिक जीवनपद्धती अशा अनेक गोष्टींचा जगात खूप प्रसार होतो आहे. मला अशी आशा आहे की या सर्व अभ्यास आणि निष्कर्षानंतर पाश्चात्य सुद्धा आपल्या घरासमोर रांगोळी काढायला लागतील.
दीपावली म्हणजे जशी दिव्यांची रांग तशीच रंगावली म्हणजे रंगांची रांग ! दिवाळीला रांगोळीमुळेच पूर्णत्व लाभते. आता हे सर्व पाहिल्यावर तरी पुढे कधीही रांगोळी काढतांना आपण ते एक मंत्रचित्र आहे याची आठवण ठेवायला हवी. जर मंत्रोच्चारांमुळे एक आकृती साकार होत असेल तर साकारलेल्या आकृतीतून मंत्रलहरी पुन्हा उत्सर्जित होऊ शकत असतील का ? किंवा पृथ्वीची सतत होत असलेली कंपने , या रांगोळीच्या माध्यमातून बाहेर येऊन नकळत एखाद्या मंत्राचा प्रभाव निर्माण करीत असतील का ? विचार करायला हवा.
ही दीपावली सर्वांना खूप आनंदाची आणि भरभराटीची जावो ! ( सौजन्य, आभार — विकिपीडिया, गुगल, युट्युब, पिंटरेस्ट, चिन्मयी कानुगोंडा, जॉन रीड, एरिक लार्सन, TED, इव्हान ग्रांट, चार्ल्स टेलर आणि अनेक अज्ञात )
संस्कृत भाषा संगणकासाठी सर्वांत योग्य भाषा असण्याचे कारण इंग्रजी भाषेचा अभ्यास करतांना एक वाक्य सतत सांगितले जाते, ते म्हणजे ‘A QUICK BROWN FOX JUMPS OVER THE LAZY DOG.’ या वाक्याचे विशेषत्व हे आहे की, या वाक्यात इंग्रजी वर्णमालेतील सर्व वर्ण आले आहेत; पण आपण जर पाहिले, तर या वाक्यात काही त्रुटी आढळून येतात. जसे की, इंग्रजी वर्णमालेत २६ वर्ण असतांना इथे मात्र ३३ आले आहेत. O,A,E,U,R यांचा परत परत वापर केला गेला आहे, तसेच A,B,C,D हा क्रम पाळला गेलेला नाही. तेच जर आपण खालचा श्लोक पाहिला तर संस्कृत भाषेची किमया आपल्याला लक्षात येईल –
अर्थ : पक्ष्यांविषयी प्रेम, शुद्ध बुद्धीचा, दुसर्‍याच्या बलाचे अपहरण करण्यात पारंगत, शत्रू संहारात अग्र, मनाने निश्‍चल आणि निर्भीड अन् महासागराचे सर्जन करणारा कोण आहे ? असा राजा मय ज्याला त्याच्या शत्रूंचेदेखील आशीर्वाद प्राप्त आहेत.
यात जर आपण पाहिले, तर संस्कृत वर्णमालेतील सर्व ३३ व्यंजन आली आहेत आणि तीही अगदी क्रमाने ! तसेच जर आपण संस्कृत वर्णमाला पाहिली, तर ती सर्वांत वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्ध झालेली आहे, असे आपल्या लक्षात येईल.
स्वर – अ आ इ ई उ ऊ ऋ ए ऐ ओ औ अं अः । व्यंजन – कंठ्य – क ख ग घ ङ । तालव्य – च छ ज झ ञ । मूर्धन्य – ट ठ ड ढ ण । दन्त्य – त थ द ध न । ओष्ठ्य – प फ ब भ म । मृदु व्यञ्जन – य र ल व श ष स । महास्फुट प्राण- ह क्ष ।
वरील वर्गीकरण जरी पाहिले, तरी आपल्या लक्षात येईल की, संस्कृत भाषा किती वैज्ञानिक आहे. सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे स्वर आणि व्यंजन वेगवेगळे असून इंग्रजीसारखे सर्व एकत्र नाही. परत व्यंजनातही अजून वर्गीकरण – कंठातून येणारे व्यंजन कंठ्य, तालातून येणारे तालव्य, टाळू आणि जीभ यांच्याद्वारे मुर्ध्न्य आणि ओठाद्वारे ओष्ठ्य. त्यातही कंठ ते ओठ क्रम अगदी योग्य आहे. परत पुढे जर पाहिले, तर प्रत्येक वर्गातील १ आणि ३ व्यंजन अल्पप्राण (अल्प श्‍वास लागणारे) आणि २ अन् ४ व्यंजन महाप्राण (जास्त श्‍वास लागणारे). प्रत्येक वर्गातील पाचवे व्यंजन म्हणजे अनुनासिक अर्थात् नाकाचा वापर करून उच्चारावे लागते. त्यामुळेच संस्कृत भाषा ही संगणकासाठी सर्वांत योग्य भाषा आहे, असे वैज्ञानिकांचे मत आहे.
सर्वोत्कृष्ट संस्कृत भाषेचा प्रत्येकाला अभिमान हवा ! संस्कृत भाषेची जादू बघायची झाल्यास आपण संस्कृतमधील वेगवेगळ्या साहित्याचा अभ्यास करून पाहू शकतो. त्यातील काही विशिष्ट उदाहरणे खाली देत आहे.
अ. ‘माघ’ नावाचे एक महाकवी भारतामध्ये होऊन गेले. त्यांनी त्यांच्या ‘शिशुपालवधम्’ या महाकाव्यात केवळ ‘भ’ आणि ‘र’ यांचा वापर करून एक श्लोक सिद्ध केला. तो असा –
अर्थ : भूमीलाही वजनदार वाटेल, अशा वाद्ययंत्राप्रमाणे आवाज काढणार्‍या आणि मेघाप्रमाणे कृष्णवर्ण असणार्‍या निर्भीड हत्तीने आपल्या शत्रू हत्तीवर आक्रमण केले.
आ. तसेच ‘किरातार्जुनीयम्’ या काव्य संग्रहात महाकवी ‘भारवि’ यांनी केवळ ‘न’ चा वापर करून श्लोक सिद्ध केला.
न नोननुन्नो नुन्नोनो नाना नानानना ननु । नुन्नोऽनुन्नो ननुन्नेनो नानेना नुन्ननुन्ननुत् ॥
– किरातार्जुनीयम्, सर्ग १५, श्लोक १४
अर्थ : हे अनेक मुखे असलेल्या गणांनो, जो मनुष्य युद्धात आपल्यापेक्षा दुर्बलाकडून पराजित होतो, तो खरा मनुष्य नाही; जो आपल्यापेक्षा दुर्बलांना पराजित करतो, तोही खरा मनुष्य नाही. युद्धात ज्या मनुष्याचा स्वामी पराजित नाही, तो पराजित होऊनही पराजित म्हटला जात नाही आणि घायाळ मनुष्याला घायाळ करणारा खरा मनुष्य नाही. (निर्दोष नाही.)
इ. पुढे जर पहायला गेले, तर ‘महायमक’ अलंकारातील एक श्लोक आहे. याचे चारही पद एकसारखे आहेत; पण प्रत्येक पदाचा अर्थ भिन्न आहे.
अर्थ : पृथ्वीपती अर्जुनाचे बाण सर्वत्र व्याप्त झाले आहेत, ज्यामुळे शंकरांचे बाण खंडित झाले आहेत. या प्रकारे अर्जुनाचे रणकौशल पाहून दानवांचा पराभव करणारे शंकरांचे गण आश्‍चर्यचकित झाले आहेत. शंकर आणि तपस्वी अर्जुनाचे युद्ध पहाण्यासाठी शंकरांचे भक्त आकाशात आले आहेत.
हे वाचून तुम्हाला संस्कृत भाषेची किमया लक्षात आलीच असेल. तेव्हा ‘भाषाणां जननी’ असणार्‍या संस्कृत भाषेचा प्रत्येकाला अभिमान असायलाच हवा.
शेवटी माघ कवींनी केलेल्या कृष्णाच्या स्तुतीने थांबतो.
अर्थ : प्रत्येकास वरदान देणार्‍या, दुराचारी माणसांचे निवारण करणार्‍या आणि त्यांना शुद्ध करणार्‍या, परपीडा करणार्‍यांचे निर्दालन करण्यास समर्थ अशा बाहूंनी युक्त अशा भगवान श्रीकृष्णाने शत्रूंवर आपला मर्मभेदी बाण मारला.
प्रत्येक व्यक्तीला आपण कोणता व्यवसाय करावा कोणता धंदा करावा कशा प्रकारची कारखानदारी करावी कोणता व्यवसाय सुरू करावा म्हणजे त्यात यश मिळेल सफलता मिळेल असा प्रश्न असतो कारण जर चुकीचा व्यवसाय सुरू झाला तर त्यात नुकसान होण्याची शक्यता असते पत्रिकेतील ग्रहांच्या मुळे आपल्याला कोणता व्यवसाय करावा यासंदर्भातील योग्य मार्गदर्शन मिळू शकते आपण आता ढोबळ मानाने राशीचा व्यवसायावर काय परिणाम होतो ते पाहू किंवा कोणती रास कोणत्या कोणत्या व्यवसायातून यश मिळू शकते ते पाहू आपण सर्व राशींचे.
मेष रास मेष राशीच्या व्यक्तींच्याकडे धडाडी असते धाडस असते आत्मविश्वास असतो अखंड जागरूक राहतात चर रास असल्यामुळे वेगाने काम करतात चिकाटीने काम करतात व कोणत्याही धाडसाचासाठी तत्पर असतात त्यामुळे मेष राशीतील ग्रहांचा दहाव्या स्थानाशी संबंध आला तर ते चांगले ठरते मेष ही चर रास आहे तेव्हा अशा व्यक्ती सरळ चाकोरीतून न जाता कसल्याही अडचणीच्या प्रसंगाला तोंड देऊन नवीन वाट शोधतात व मोठ-मोठी कामे पार पडतात मेष राशीमध्ये गुरु, रवि ,मंगळ हे ग्रह बलवान ठरतात. मेष राशीसाठी डॉक्टर ,केमिस्ट्री ,औषधे ,लोखंड, पोलाद या सर्वात व्यवसाय साठी एक वेगळीच ऊर्जा ताकत लागते ती या राशीकडे आहे तसेच दारू, कोकम, भांग ,गांजा ,अशा मादक पदार्थाचा व सर्व यंत्रे सर्व कारखाने , पोलादाचे कारखाने या सर्वांसाठी धाडस लागते ते धाडस मेष राशीच्या व्यक्तीकडे आहे
वृषभ रास ही स्थिर रास आहे यामुळे वृषभ राशीच्या व्यक्ती शांतपणे आज्ञाधारक पणे आपले काम करत असतात शक्यतो चांगल्या व्यक्तीच्या हाताखाली काम करण्यात त्यांना आनंद मिळतो वृषभ राशीच्या व्यक्ती या अधिक करून सेवा वृत्तीने काम करतात त्यांना चांगल्या कर्तबगार यशस्वी पुरुषांच्या हाताखाली काम करणे आवडते वृषभ राशीला स्थलांतर आवडत नाही सुरुवातीला व्यवसायात जे गाव डनिवडतील तेथेच राहतात अधिक पगाराची अपेक्षा न करता आहे त्या ठिकाणी संपुष्ट राहून काम करणाऱ्या वृषभ व्यक्ती असतात वृषभ राशीचे किंवा लग्नाच्या व्यक्ती नोकरीसाठी मिळणे हे चांगले असते. वृषभ राशीसाठी व्यवसाय सर्व कला संगीत नाट्य चित्रपट रंगभूमी शिल्पकला चित्रकार गायन-वादन सर्व वाद्य थेटर अभिनय कला या सर्वांत वृषभ राशि दिसून येतील तसेच साडी सेंटर कॅटिरिंग ज्वेलर्स सोन्या-चांदीचे दागिने मेवामिठाई सुगंधी द्रव्य अत्तरे हिरे माणिके सर्व प्रकारचे रियर डेकोरेशन सर्व प्रकारच्या किमती वस्तू कलाकुसरीच्या वस्तू पेंटिंग सर्व खाद्यपदार्थ बिस्किटे मेवामिठाई पाव खारी बिस्किटे सर्व खानावळ हॉटेल स्त्रियांकरिता वस्तीग्रह सर्व स्त्रियांच्या संस्था या ठिकाणी काम करणाऱ्या सर्व व्यक्ती वृषभ राशीच्या दिसून येतील.
मिथुन राशी ही बुधाच्या अंमलाखालील रास आहे शिक्षक ,प्राध्यापक, अकाउंटिंग, कारकून ,बँकिंग ,वृत्तपत्र, कायदा, प्रवचनकार ,छापखाना, बुद्धीच्या संदर्भातील, ज्ञानाच्या संदर्भातील, लेखनाच्यासंदर्भातील व शिकवणीच्या संदर्भातील मिथुन रास बलवान असते मिथुन राशीकडे हजरजबाबीपणा असतो, प्रसंगावधान असते, विनोदी बुद्धी असते, मात्र मिथुन राशीच्या व्यक्ती मेष राशी प्रमाणे पुढाकार घेऊन व्यवसाय काढणार नाहीत ज्या ठिकाणी त्यांचे मन रमत नाही त्यांच्या मनासारखी नोकरी नाही अशा ठिकाणी मिथुन राशीच्या व्यक्ती थांबणार नाहीत संपादक, वृत्तपत्र, बँकींग ,अकाऊंट ,हिशोब, त्याचप्रमाणे ग्रंथप्रकाशन ,प्रकाशन व्यवसाय, वृत्तपत्रे, दैनिके ,आकाशवाणी ,दूरदर्शन याठिकाणी त्यांच्या ज्ञानाचा बुद्धीचा फायदा होतो मिथुन राशीच्या व्यक्ती बऱ्याच वेळा अस्थिर व चंचल स्वभावाच्या असतात एक ना धड भाराभर चिंध्या अशी काही वेळा त्यांची अवस्था असते.
कर्क रास ही एक समाज प्रिय रास आहे ही चर रास आहे कर्क राशीच्या व्यक्तीने मोठ्याप्रमाणावर लोकप्रियता मिळते कर्क राशीच्या व्यक्ती एखाद्या संस्थेमध्ये एखाद्या पक्षामध्ये पुढाकार घेतात त्यांच्याकडे एक प्रकारचे चुंबकत्व असते त्यामुळे त्यांच्याकडे अनेक लोक आकर्षित होतात आपल्या देशामध्ये नेतृत्व केलेल्या अनेक व्यक्ती कर्क लग्नाच्या किंवा कर्क राशीच्या आहेत महात्मा गांधी ,पंडित जवाहरलाल नेहरू, मनमोहन सिंग, यांची कर्क रास होती लता मंगेशकर व गायक किशोर कुमार या सर्व कर्क राशीच्या व्यक्ती आहे कर्क रास ही संवेदनशील रास आहे कर्क राशीच्या व्यक्तींना समाजाची सहानुभूती लाभते कर्क राशीच्या व्यक्ती पुढे येणे हे बरेच गुरु, रवि-मंगळ अश्या बलवान ग्रह बरोबर शुभ संबंध असतील तर कर्क राशीच्या व्यक्ती पुढे येतात. सर्वसामान्यपणे वाहतूक, पेये, सर्व द्रव्य पदार्थ ,भाजीपाला, फळावर, रस खाद्यवस्तू, चांदी, हॉटेल ,खानावळी, रेल्वे ,गाड्या, वाहने, मोटारी, सर्व वाहतुकीची साधने ,जहाजे ,विमाने, सर्वप्रकारचे प्रवास, सर्व मनोरंजनाची क्षेत्रे याच्यावर कर्क राशीचा अंमल आहे.
सिंह ही राज राशी आहे त्यामुळे सुरुवातीला व्यक्ती कितीही सामान्य असली तरी ती आपल्या नशिबाच्या जोरावर पुढे येते अगदी सुरुवातीला एकदम सामान्य पातळीवर असलेल्या व्यक्ती अद्‍भुतपणे पुढे येतात सिंह रास ही राजाची ,नेत्याची व अधिकाऱ्याची रास आहे सिंह राशीला लोकांच्यावर हुकूमत गाजवने आवडते सिंह राशीच्या व्यक्तींच्या कडे अधिकाऱ्याची लालसा असते त्यांना सत्ता हवी असते त्यांना नेतृत्व करणे आवडते शासकीय क्षेत्रात, उच्च अधिकारी, मॅनेजर, वेगवेगळ्या कंपनीमध्ये चेअरमन, संचालक, हे सिंह राशीच्या व्यक्ती असतात लोकांच्यावर हुकूमत गाजवने त्यांना आवडते सिंह रास ही स्थिर रास आहे त्यामुळे शक्यतो आपल्या गावात किंवा ज्या ठिकाणी ते काम करत आहेत त्या ठिकाणी त्यांना काम करणे आवडते मेष, कर्क, तूळ व मकर या राशी प्रमाणे सिंह राशीच्या व्यक्ती आपल्या जीवनात वरचेवर बदल करत नाहीत सढळ हाताने खर्च करण्यात दानधर्म करण्यात व दानशूर म्हणून सिंह व्यक्ती प्रसिद्ध असतात शासकीय अधिकारी म्हणून सिंह राशीच्या व्यक्ती यशस्वी होतात सरकारी नोकरी वरिष्ठांचे सल्लागार मोठमोठे कारखाने दार उत्तम दर्जा असलेली संस्था सोने सोन्याचे दागिने सट्टे व्यापाऱ्याच्या, राजकारण या सर्वांवर सिंह राशीच्या व्यक्ती आढळून येतील
कन्या ही द्विस्वभाव रास आहे. जगात यशस्वी होण्याकरिता वेळेवर निर्णय घ्यावे लागतात. योग्य वेळी निर्णय घेऊन तडपणे काम करावे लागते. मात्र, कन्या रास ही द्विस्वभावी असल्यामुळे या राशीच्या व्यक्तींचे झटपट निर्णय होत नाहीत. कन्या रास ही धडाडीने स्वतःचा व्यवसाय काढणारी नव्हे. वृषभ राशी प्रमाणे या ही लोकांना नोकरी करण्यात आनंद मानते. मात्र, यांच्याकडे चिकित्सक बुद्धी फार असते. तसेच कोणत्याही एका गोष्टीवर, एका व्यक्तीवर, एका विषयावर यांची श्रद्धा नसते. काहीवेळा आत्मविश्वासाचा अभाव असतो .मात्र, तीव्र स्मणशक्ती ,उत्तम बुद्धिमत्ता, असामान्य ग्रहणशक्ती यामुळे कन्या राशीच्या व्यक्ती या शाळा, कॉलेज ,शिक्षण संस्था, वृत्तपत्रे, कायदा, यामध्ये तसेच अकाउंटन्सी या विषयांमध्ये यशस्वी होतात मोठ मोठ्या लोकांचे चिटणीस म्हणून ,सेक्रेटरी म्हणून ते काम करतात. अनेक भाषेचे ज्ञान त्यांना असते .त्यांच्याकडे स्मणशक्ती चांगली असल्यामुळे अनेक विषयाची माहिती त्यांच्या जिभेवर असते. बँकिंग, विमा, ज्योतिष, शिक्षक, प्राध्यापक, प्रवचनकार, कीर्तनकार, व्याख्याते, प्रकाशक, लेखक, साहित्यिक, संपादक, याठिकाणी कन्या राशीच्या व्यक्ती आढळतील.
तुळ रास ही चर रास आहे त्यामुळे मेष, कर्क व मकर या राशी प्रमाणे तूळ राशीच्या व्यक्तीच्या जीवनात पुढे येतात. ज्या ठिकाणी मेहनतीची कामे नाहीत. शारीरिक त्रास नाही. अशा ठिकाणी तुळ राशीच्या व्यक्ती काम करतात. तडजोड करून विचारांची देवाणघेवाण करून, मिळते-जुळते घेऊन तूळ राशीच्या व्यक्ती काम करतात. आपल्या देशामध्ये अनेक नेते हे तूळ राशीचे आहेत किंवा लग्नाचे आहेत. समाजावर मनापासून प्रेम करणारे, मानवतेचे कल्याण करणारे, सुसंस्कृत, सुस्वभावी अशा तूळ राशीच्या व्यक्ती असतात. त्यामुळे ते अनेक व्यवसायात गती मानाने परिश्रम करून पुढे येतात. सर्व कला, संगीत, नाट्य, चित्रपट, रंगभूमी, शिल्पकला, चित्रकार ,गायक ,वादन, सर्व वाद्ये, अभिनय कला या सर्वांमध्ये तूळ राशीच्या व्यक्ती दिसतील.
तसेच साडी सेंटर, ज्वेलर्स, सोन्या-चांदीचे व्यापारी, सर्व खाद्यपदार्थ बनवणारे, खानावळ हॉटेल याही सर्व ठिकाणी तूळ राशीच्या व्यक्ती आढळतील.
वृश्चिक रास ही स्थिर रास आहे .परंतु वृश्चिक राशीकडे महत्त्वाचा गुण म्हणजे निर्धार, निश्चय, कणखरपणा, चिकाटी, प्रयत्नमधील सातत्य. यामुळे वृश्चिक राशीच्या व्यक्ती या स्पर्धा परीक्षेमध्ये पुढे येतात. इकडे तिकडे न पाहता आपल्या ध्येयावर आपल्या उद्दिष्टावर वृश्चिक राशीच्या व्यक्‍तींची नजर असते. त्यामुळे त्या चिकाटीने, परिश्रमाने आपले काम पूर्ण करण्यात, ध्येयामध्ये सफल होतात, यशस्वी होतात ,वेगवेगळे डॉक्टर्स, केमिस्ट, वृश्चिक राशीचे किंवा वृश्चिक लग्नाची असतात .कोणाच्याही विचारांची पर्वा न करता वाटते जे आवडे येतील त्यांना बाजूला करून निर्धाराने वृश्चिक राशीच्या व्यक्ती यशस्वी होतात वृश्चिक राशीच्या व्यक्ती जीवनात यशस्वी होतात. औषधे, लोखंड, पोलाद या सर्वांत ठिकाणी काम करणारे लोक वृश्चिक राशीचे आढळतात तसेच दारुगोळा, स्फोटक पदार्थाच्या कारखाने, दारू, कोकम, भांग, गांजा अशा मादक पदार्थ ज्या ठिकाणी वृश्चिक राशीच्या व्यक्ती आढळून येतात.
धनु धनु राशीच्या व्यक्ती या अत्यंत प्रामाणिक असतात. धनु रास सुद्धा द्विस्वभावी राशी आहे. द्विस्वभावी असणाऱ्या व्यक्तीचा मोठा दोष म्हणजे त्यांचा निर्णय लवकर होत नाही. व्यवसायामध्ये धरसोड असते, नोकरीमध्ये धरसोड असते, त्यांना नोकरी नको असते, स्वतंत्र्याची आवड असते. परंतु त्यांचा प्रामाणिकपणा, संत प्रवृत्ती यामुळे अनेक ठिकाणी मोठमोठ्या पदावर ते प्रामाणिकपणे काम करतात. काही वेळा नोकरी करतात. काही वेळा स्वतंत्र व्यवसाय करतात. सरळ मार्गाने चालणे, प्रामाणिकपणे काम करणे, खोटेपणा न करणे व आपल्या ध्येयाशी प्रामाणिक राहूनच धनू राशीच्या व्यक्ती काम करतात. सचोटी, प्रामाणिकपणा, खरेपणा, न्याय याविषयी धनू व्यक्ती प्रसिद्ध असतात. सार्वजनिक संस्था, धार्मिक संस्था, सेवाभावी संस्था अशा ठिकाणी धनू व्यक्ती यशस्वी होतात. शाळा ,महाविद्यालये, विद्यापीठे, उच्च संशोधन, सर्व शिक्षणक संस्था, शिक्षक, प्राध्यापक ,शालाप्रमुख, प्राचार्य, गुरुकुल, संशोधक, शास्त्रज्ञ या सर्व ठिकाणी धनू राशीच्या व्यक्ती आढळतील. त्याचप्रमाणे न्यायाधीश, वकील, परराष्ट्र वकील, जीवनामध्ये उच्च स्थान ,मानाचे स्थान ,आदराचे स्थान प्राप्त करणाऱ्या व्यक्ती धनु राशीच्या असतात. धार्मिक संस्था, शैक्षणिक संस्था, रुग्णालय, धार्मिक ग्रंथ, उपासना, तपश्चर्या या सर्व ठिकाणी धनू राशीच्या व्यक्ती आढळतील.
मकर मकर ही अत्यंत यशस्वी रास आहे.मकर राशीकडे काटकसरीपणा आहे.नियमीतपण आहे. काटेकोरपणा आहे. अत्यंत व्यवहारी अशी ही रास आहे. प्रत्येक ठिकाणी त्या वस्तूची किंमत पाहून, अनेक ठिकाणी तपास करून मगच त्या व्यक्ती खरेदी करतात. मकर राशीच्या स्त्रिया किंवा पुरुष हे कुटुंबात यशस्वी होतात. प्रपंच काटकसरीने करतात. त्यांच्याकडे कामाचा उरक चांगला असतो. मकर राशीच्या व्यक्ती गतिमानाने पुढे येतात. त्यांना कामाचा कंटाळा नसतो. त्यांच्याकडे संघटन कौशल्य, दूरदृष्टी, चिकाटी, मेहनतीपणा व आपल्या कामावर लक्ष केंद्रित करून काम करण्याची यांची पद्धत असते. त्यामुळे व्यवसायात मकर राशीच्या व्यक्ती यशस्वी होतात. सर्व कामगार शेतकरी, मजूर, खाणीत काम करणारे लोक मकर राशीचे असतात. गुरांचा व्यवसाय करणारे, धान्यांचा व्यवसाय करणारे, गोठे, पशु पालन ,शेतीचे सर्व व्यवसाय, इमारती साठी लागणारे लाकूडा व्यवसाय करणारे, खडी, वाळू ,कोळसा, पिठाची चक्की, दीर्घकाळ चालणाऱ्या कामाच्या ठिकाणी असणारी व्यक्ती मकर राशीची असते.
कुंभ कुंभ रास ही वायुराशी आहे कुंभेकडे विद्वाता आहे, बुद्धिमत्ता आहे, कुंभ राशीच्या व्यक्ती कोणत्याही घटनेच्या, कोणत्याही प्रसंगाच्या, कोणत्याही विषयाच्या तळाशी जाते. सत्याचा शोध करणे व कोणत्याही विषयाचा परिपूर्ण अभ्यास करणे हे कुंभ राशीचे वैशिष्ट्ये आहे. कुंभ राशीच्या व्यक्ती चौफेर विचार करतात, खोलवर विचार करतात, अनेक संशोधन क्षेत्रांमध्ये, वेगवेगळ्या विज्ञानाच्या संस्थेमध्ये कुंभ राशीच्या व्यक्ती आढळतील. त्यांचा प्रामाणिकपणा, सरळपणा, सज्जनपणा, सुसंस्कृतपणा यामुळे कुंभ व्यक्ती जगामध्ये आपोआप मोठेपण मिळते. लोकांचा विश्वास संपादन करण्यात कुंभ राशीच्या व्यक्तींचा हात कोणी धरू शकणार नाही. इमारतीचे लाकूड, तेल ,तेलाच्या गिरणी ,भूगर्भातील तेल, खडी, वाळू, कोळसा, पिठाची चक्की, सर्व प्रकारचे तेलचे व्यवसाय करणारे लोक, तसेच जुन्या ग्रंथाविषयी धर्माविषयी परंपरेविषयी अभ्यास करणारे लोक, मोठमोठे ऋषी मनी आचार्य योगी साधुसंत अध्यात्मिक जीवना विषयी अभ्यास करणारे सर्व व्यक्ती कुंभ राशीच्या आढळतात.खूप मोठ्या वर्षाचा,दीर्घ पल्ल्याचा, दूरवरचा असा जर काही प्रकल्पाचे असेल,अशा ठिकाणी काम करणार्‍या व्यक्ती कुंभ राशीच्या आसतात.
मीन मीन रास ही द्विस्वभाव रास आहे त्यामुळे मिथुन, कन्या, धनु या राशीच्या प्रमाणे मीन राशीच्या व्यक्तींचा निर्णय लवकर होत नाही. मीन राशीच्या व्यक्ती अत्यंत भावनाप्रधान असतात. त्यांची मन:स्थिती अत्यंत हळूवार असते. कोमल असते त्यांच्याकडे कणखरपणा नसतो, दणकटपणाचा अभाव असतो, त्यामुळे मीन राशीच्या व्यक्ती मोठ्या प्रमाणावर पुढे येणार नाहीत. व्यवसायाचा ताणतणाव त्यांना झेपणार नाही. मीन राशीच्या व्यक्ती शिक्षक, प्राध्यापक, न्यायाधीश व साहित्यिक क्षेत्रात अधिक आढळून येतात. तसेच सर्व शिक्षण संस्था शिक्षक ,प्राध्यापक, शालाप्रमुख, प्राचार्य ,गुरुकुल, रुग्णालय, धार्मिक ग्रंथ, उपासना, अध्यात्मिक, मंदिरे, मशीद, धार्मिक संस्था या ठिकाणी सर्व मीन राशीच्या व्यक्ती आढळून येतील.
